Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) δεν διαθέτει αυτόνομο Τμήμα Κοινωνιολογίας. Ωστόσο, η κοινωνιολογική σκέψη και έρευνα έχουν μακρά και σημαντική παρουσία στο πανεπιστήμιο, ενσωματωμένες σε διάφορα τμήματα και τομείς. Αυτό το γεγονός αναγνωρίζεται και τιμάται, όπως αποδεικνύεται από τη διοργάνωση διημερίδας με τίτλο «Ένας αιώνας κοινωνιολογίας στο ΑΠΘ: θεωρία, έρευνα και κοινωνικός μετασχηματισμός», στο πλαίσιο του εορτασμού των 100 χρόνων του πανεπιστημίου.
Η κοινωνιολογία διδάσκεται και ερευνάται σε διάφορα τμήματα του ΑΠΘ:
- Τμήμα Θεολογίας: Ο Τομέας Ηθικής και Κοινωνιολογίας καλύπτει γνωστικά αντικείμενα όπως η Ηθική, η Κοινωνιολογία της Θρησκείας και η Ποιμαντική.
- Τμήμα Πολιτικών Επιστημών: Περιλαμβάνει μαθήματα και ερευνητικά πεδία που σχετίζονται με την κοινωνιολογική θεωρία και ανάλυση.
- Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ: Ασχολείται με την κοινωνιολογία των μέσων και την επικοινωνία.
- Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης: Ενσωματώνει κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στον σχεδιασμό και την ανάπτυξη.
Η διδασκαλία και η έρευνα στην Κοινωνιολογία είναι απαραίτητες για μια σειρά από λόγους που αγγίζουν τόσο την επιστημονική γνώση όσο και τη λειτουργία της κοινωνίας συνολικά.
- Κατανόηση της κοινωνικής πραγματικότητας
- Ανίχνευση κοινωνικών ανισοτήτων και προβλημάτων
- Υποστήριξη δημοκρατικών θεσμών και ενεργού πολιτειότητας
- Ανάλυση της κοινωνικής αλλαγής
- Εμπλουτισμό της διεπιστημονικής προσέγγισης σε κρίσιμα θέματα όπως η μετανάστευση, η βία, η υγεία, η εκπαίδευση ή η τεχνητή νοημοσύνη.
- Επιστημονική τεκμηρίωση για χάραξη πολιτικής
- Καλλιέργεια κοινωνικής ενσυναίσθησης
Ζούμε σε μια εποχή εντάσεων, αβεβαιότητας και επιταχυνόμενης αλλαγής. Σε αυτό το περιβάλλον, η κοινωνιολογική σκέψη είναι όχι μόνο χρήσιμη, αλλά αναγκαία επειδή:
- Επειδή οι ανισότητες βαθαίνουν
- Επειδή η δημοκρατία απειλείται
- Επειδή η τεχνολογία αλλάζει τα πάντα — αλλά όχι όλους με τον ίδιο τρόπο
- Επειδή ο δημόσιος λόγος χρειάζεται τεκμηρίωση και ενσυναίσθηση
- Επειδή δεν αρκεί να ξέρουμε τι συμβαίνει — πρέπει να κατανοούμε γιατί
- Επειδή χρειαζόμαστε παιδεία κριτική και δημοκρατική
Όσο οι κοινωνίες γίνονται πιο πολύπλοκες, άνισες και κατακερματισμένες, τόσο πιο απαραίτητη γίνεται η διδασκαλία και η έρευνά της — όχι για να εξηγεί τον κόσμο μόνο, αλλά για να βοηθά να τον αλλάζουμε.
Tο ΑΠΘ παραμένει — παραδόξως — χωρίς αυτόνομο Τμήμα Κοινωνιολογίας. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, είναι ώριμες οι συνθήκες για τη δημιουργία ενός Τμήματος Κοινωνιολογίας στο πλαίσιο της Σχολής Κοινωνικών και Οικονομικών Επιστημών. Η ίδρυσή του δεν θα αποτελέσει απλώς θεσμική αποκατάσταση μιας επιστήμης με μακρά παράδοση στο πανεπιστήμιο — αλλά επένδυση στη γνώση, τη δημοκρατία και την κοινωνική συνοχή.
- Η ίδρυση τμήματος θα ενισχύσει τη διεπιστημονικότητα της ΣΚΟΕ και θα καλύψει ένα σημαντικό θεσμικό κενό στην εκπαιδευτική και ερευνητική υποδομή του ΑΠΘ. Σημαντικές κοινωνικές επιστήμες όπως η πολιτική επιστήμη, η οικονομία, η επικοινωνία, η νομική και η παιδαγωγική ήδη ενσωματώνουν κοινωνιολογικές προσεγγίσεις· ήρθε η ώρα η ίδια η Κοινωνιολογία να αποκτήσει τον δικό της θεσμικό χώρο.
- Ένα τέτοιο Τμήμα θα συμβάλλει στην Παιδαγωγική και γνωστική πληρότητα της Σχολής.
- Η κοινωνία χρειάζεται κοινωνιολόγους που να μπορούν να εργαστούν στην εκπαίδευση, στην κοινωνική πολιτική, στην τοπική αυτοδιοίκηση, στα ΜΜΕ, στις ΜΚΟ, στη διαχείριση κρίσεων, στη χάραξη πολιτικών και στην ανάλυση δεδομένων με κοινωνικές παραμέτρους.
- Η παρουσία ενός τμήματος θα διευκολύνει τη συγκρότηση ερευνητικών ομάδων, την ανάληψη εθνικών και ευρωπαϊκών έργων, την παραγωγή καινοτομικής γνώσης σε κρίσιμα κοινωνικά πεδία (μετανάστευση, ανισότητες, φύλο, εκπαίδευση, ψηφιακή μετάβαση κ.ά.). Η κοινωνιολογία προάγει την κατανόηση της διαφορετικότητας, την αποδόμηση στερεοτύπων, την ενσυναίσθηση, τον δημοκρατικό διάλογο. Σε εποχές κοινωνικής πόλωσης και ανασφάλειας, η θεσμική ενίσχυση της κοινωνιολογικής παιδείας δεν είναι πολυτέλεια: είναι κοινωνική επένδυση
- Η πλειοψηφία των ελληνικών πανεπιστημίων διαθέτει αυτόνομο Τμήμα Κοινωνιολογίας (ενδεικτικά: Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Πάντειο, Δημοκρίτειο Θράκης). Το γεγονός ότι ένα ιστορικό πανεπιστήμιο με τεράστιο κοινωνικό και επιστημονικό αποτύπωμα όπως το ΑΠΘ δεν διαθέτει Τμήμα Κοινωνιολογίας αποτελεί παραδοξότητα που χρήζει άμεσης αντιμετώπισης.
Η δημιουργία ενός Τμήματος Κοινωνιολογίας στο ΑΠΘ δεν θα ανταγωνιζόταν τα υφιστάμενα Τμήματα της Σχολής Κοινωνικών και Οικονομικών Επιστημών (Οικονομικών, Πολιτικών Επιστημών, Δημοσιογραφίας & ΜΜΕ)· αντίθετα, θα τα συμπλήρωνε ουσιαστικά, διευρύνοντας τη διεπιστημονική κατανόηση των σύγχρονων κοινωνικών φαινομένων. Ακολουθεί μια τεκμηριωμένη σύνθεση του τρόπου με τον οποίο αυτό θα επιτευχθεί, ιδιαίτερα στις σημερινές συνθήκες ρευστότητας και αβεβαιότητας:
Η οικονομική επιστήμη αναλύει αριθμούς, μοντέλα και αγορές. Η κοινωνιολογία αναλύει τις κοινωνικές σχέσεις, τα κίνητρα και τις συνέπειες της οικονομικής δράσης. Σε μια εποχή που η εργασία, η κατανάλωση και η ανισότητα δεν εξηγούνται μόνο με οικονομικούς δείκτες, αλλά απαιτούν κατανόηση της κοινωνικής πραγματικότητας, το Τμήμα Κοινωνιολογίας θα προσέφερε κοινωνιολογία της εργασίας και των ανισοτήτων,μελέτη των κοινωνικών επιπτώσεων της λιτότητας, της επισφάλειας και της μετανάστευσης.
Η πολιτική επιστήμη μελετά τους θεσμούς, τη διακυβέρνηση και τη λήψη αποφάσεων. Η κοινωνιολογία εστιάζει στους μηχανισμούς κοινωνικής νομιμοποίησης της εξουσίας, στην πολιτική κουλτούρα, στην κοινωνική βάση των κινημάτων και στις μορφές κοινωνικής πόλωσης. Σε μια εποχή με αυξανόμενη κοινωνική αποξένωση, ριζοσπαστικοποίηση του δημόσιου λόγου, κρίση της δημοκρατικής συμμετοχής, η κοινωνιολογική προσέγγιση μπορεί να προσφέρει εργαλεία για την ανάλυση της πολιτικής απάθειας, του λαϊκισμού, της κοινωνικής ανυπακοής και των θεσμικών ρωγμών.Δεν αρκεί να μελετούμε πώς λειτουργεί η δημοκρατία· πρέπει να κατανοούμε γιατί σε ορισμένες κοινωνικές ομάδες παύει να έχει νόημα.
Η δημοσιογραφία χρειάζεται την κοινωνιολογία για να κατανοεί το κοινό της, τα κοινωνικά στερεότυπα, τις ανισότητες στην πρόσβαση στην πληροφορία και τον τρόπο με τον οποίο κατασκευάζεται η “πραγματικότητα” στα μέσα. Η κοινωνιολογία της επικοινωνίας και των πολιτισμικών σπουδών μπορεί να προσφέρει στην κατανόηση της επιρροής των social media στην πολιτική συμπεριφορά, ανάλυση των μηχανισμών παραπληροφόρησης και μίσους, ενίσχυση της δεοντολογικής παιδείας των δημοσιογράφων. Η κοινωνιολογική σκέψη μπορεί να προάγει τη δημοσιογραφία ως εργαλείο κοινωνικής κατανόησης και όχι απλώς πληροφόρησης.
Σήμερα, οι κοινωνικές κρίσεις — είτε είναι υγειονομικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές ή πολιτισμικές — δεν είναι μονοδιάστατες. Χρειάζονται συνδυαστικές προσεγγίσεις. Σε προπτυχιακό επίπεδο το Τμήμα Κοινωνιολογίας μπορεί να προσφέρει ένα συνεκτικό και σύγχρονο πρόγραμμα σπουδών με βασικά και εξειδικευμένα μαθήματα, πολλά από τα οποία θα είναι διαθέσιμα και σε φοιτητές άλλων Τμημάτων της ΣΚΟΕ. Ενδεικτικά μαθήματα:
- Κοινωνιολογία της Οικονομίας (συμπληρωματικό προς τα Οικονομικά)
- Πολιτική και Κοινωνία: Θεωρία και Πρακτική (κοινό ενδιαφέρον με Πολιτικές Επιστήμες)
- Κοινωνικές Ανισότητες και Ταυτότητες (φύλο, τάξη, φυλή, ηλικία)
- Ποιοτικές και Ποσοτικές Μέθοδοι Κοινωνικής Έρευνας
- Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης / της Θρησκείας / του Πολιτισμού / της Υγείας
- Ψηφιακή Κοινωνιολογία και Νέες Τεχνολογίες
- Κοινωνιολογία της Κρίσης και της Αβεβαιότητας
Η Κοινωνιολογία μπορεί να λειτουργήσει ως συνεκτικός κρίκος για τη δημιουργία νέων ή ενίσχυση υφιστάμενων προγραμμάτων:
- Διατμηματικό πρόγραμμα “Κοινωνία, ΜΜΕ και Πολιτική” (Κοινωνιολογία + Δημοσιογραφία + Πολιτικές Επιστήμες)
- Ειδίκευση στην “Κοινωνική Πολιτική και Οικονομικές Ανισότητες” (Κοινωνιολογία + Οικονομικά)
- Θερινά Σχολεία σε κρίσιμα ζητήματα: κοινωνική ένταξη προσφύγων, κοινωνική συνοχή, νεολαία και πολιτική αποξένωση κ.ά.
Η συγκρότηση Τμήματος θα επιτρέψει την ίδρυση εξειδικευμένων ερευνητικών εργαστηρίων και μονάδων, με στόχο την προσέλκυση χρηματοδοτήσεων και την εθνική/διεθνή συνεργασία. Προτάσεις εργαστηρίων:
- Εργαστήριο Κοινωνικών Ανισοτήτων και Κοινωνικής Κινητικότητας
- Εργαστήριο Ψηφιακής Κοινωνίας και Πολιτικής Συμμετοχής
- Εργαστήριο Μεταναστευτικών Ροών και Διαπολιτισμικότητας
- Εργαστήριο Εμπειρικής Κοινωνικής Έρευνας και Μεθοδολογίας
Τα παραπάνω εργαστήρια θα μπορούν να αναλάβουν προγράμματα ΕΣΠΑ, Horizon Europe, ERC,
ερευνητικά έργα για Δήμους, Περιφέρειες, ΜΚΟ, διεθνείς οργανισμούς, συνεργασίες με άλλα ΑΕΙ (εγχώρια και ξένα), πρακτική άσκηση φοιτητών.
Η ίδρυση Τμήματος Κοινωνιολογίας θα επιτρέψει τη δημιουργία αυτόνομων ή διατμηματικών μεταπτυχιακών προγραμμάτων (ΠΜΣ) και την προσέλκυση διδακτορικών φοιτητών υψηλού επιπέδου.
- “Κοινωνιολογία και Δημόσια Πολιτική”
- “Κοινωνιολογία της Επικοινωνίας και των Νέων Μέσων”
- “Κρίσεις, Κοινωνικές Μεταβολές και Συλλογική Δράση”
- “Μεθοδολογία Κοινωνικής Έρευνας και Ανάλυση Δεδομένων”
Η Κοινωνιολογία είναι μια επιστήμη συνθετική και λειτουργικά συνδεδεμένη με όλα τα άλλα Τμήματα της ΣΚΟΕ. Η ίδρυση Τμήματος Κοινωνιολογίας θα ενισχύσει την επιστημονική ταυτότητα της Σχολής, θα καλύψει στρατηγικά ερευνητικά πεδία αιχμής, θα ενδυναμώσει τη διασύνδεση της ακαδημαϊκής κοινότητας με την κοινωνία.
Χρήστος Φραγκονικολόπουλος
Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων,
Κοσμήτορας Σχολής Κοινωνικών & Οικονομικών Επιστημών